İİK 72. Madde “Borçlu, icra takibinden önce veya takip sırasında borçlu bulunmadığını ispat için menfi tespit davası açabilir. “
Menfi Tespit Davaları borçlunun borcu bulunmadığına dair isteminin yöneltildiği menfi/olumsuz bir tespit davasıdır. Borçlu bir eda davası açabilecek durumda değilse, menfi tespit davası açabilir. Bu dava ile bir hukuki ilişkinin olmadığı, bir hakkın bulunmadığına dair talep ileri sürülür.
İcra takibinden önce veya icra takibinden sonra açılan menfi tespit davaları, takibe etkisi bakımından birbirinden farklıdır.
1-İcra takibinden önce menfi tespit davası
Henüz bir takip yokken borçlu, borcu olmadığını iddia ediliyorsa ilgili mahkemeye bir menfi tespit davası açabilir. Takip öncesi açılan davada borçlunun talebi üzerine alacağın yüzde on beşinden az olmamak üzere ihtiyati tedbir kararı verilmesi mahkemeden istenebilir. Tedbir kararı alınması durumunda ve ileride bir icra takibi açıldığında bu takip durdurulabilir. Menfi tespit davası ile ihtiyati tedbir kararının alınması, icra takibinin açılmasına engel değildir ancak haciz yapılamayacağı görüşü hakimdir. Tedbir kararının verilmesi, borçlu olmadığına dair iddianın kuvvetli muhtemel ispat durumuna göre hakimin takdirine bırakılmıştır.
2-İcra takibinden sonra menfi tespit davası ve istirdat davası açılabilir.
İİK 72/3 md icra takibinden sonra menfi tespit davası açılmışsa icra takibi tedbiren dahi durdurulamaz. Takip kesinleştirilebilir, haciz ve satış da yapılabilir. Yalnızca menfi tespit davasında alınacak bir tedbir kararı ile paranın alacaklıya ödenmesi engellenebilir.
Paranın alacaklıya ödenmesi tedbir kararı için borcun yüzde 15’i oranında bir teminatın yatırılması halinde, icra veznesindeki paranın ihtiyati tedbir kararı ile alacaklıya ödenmesine engel olunabilir. Uygulamada icra dosyasının alacak faiz ve giderler toplamı ve borcun yüzde 15’i depo edilerek ihtiyati tedbir kararı alındığı görülmektedir. Yani borcun tamamı nakit olarak mahkeme veznesine depo edilir ve yüzde on beş oranında da bir teminat gösterilerek, haciz uygulamasına engel olunmakta ve menfi tespit davası sonuçlanana kadar da paranın alacaklıya ödenmesinin önüne geçilebilmektedir.
Menfi tespit davasında dava açma süresi paranın alacaklıya ödenmesine kadardır, alacaklı alacağını almış ise artık borçlu tarafından menfi tespit değil sebepsiz zenginleşme olacağından istirdat davası açılmalıdır veya açılmış bulunan menfi tespit davasına istirdat davası olarak devam edilir. İİK md72/6 md.
Menfi tespit davasında görevli ve yetkili mahkeme
Menfi tespit davalarında görevli ve yetkili mahkeme alacağın sebebine, kaynağına bakılarak belirlenir. Görevli mahkeme genel hükümlere göre asliye hukuk asliye ticaret, tüketici mahkemesi, iş mahkemesi, aile mahkemesi, sulh hukuk mahkemesi olabilir.
Yetkili mahkeme ise menfi tespitte icra takibinin bulunduğu yer mahkemesi veya davalının bulunduğu yer mahkemesi de olabilir.
Mahkeme davayı kabul ederse yani borçlu /davacı lehine karar verebilir bu halde tedbiren takip derhal durur, kesinleşmeden sonra icra takibi ortadan kalkar. Hacizler kalkar, hacizli mallar satılmış ise para alacaklıya değil borçluya ödenir. Alacaklı haksız ve kötü niyetli ise taleple bağlı kalınarak alacağın yüzde 20 sinden aşağı olmamak üzere borçlu lehine bir tazminata karar verilir.
Dava reddedilirse, yani alacaklı lehine karar verilirse, tedbir kararı verilmişse tedbir kalkar, takip kaldığı yerden devam eder. Tedbir nedeniyle alacağına geç kavuştuğundan gösterilen teminattan zararı karşılanır, yine alacaklının uğradığı zarar aynı davada takdir olunarak karara bağlanır her hâlükârda bu zarar alacak tutarının yüzde yirmisinden az tayin edilemez. Ancak bu halde takibin tedbiren durdurulması şarttır, diğer halde yani takip durmamışsa zaten zararı yoktur.
Menfi tespit davası açılmadan önce dava şartı arabuluculuğa başvurulması zorunlu olanlar:
Uyuşmazlığın esasına bakılarak alacak iddiası veya borcun olmadığına dair uyuşmazlık esasına bakılarak, menfi tespit davasının dava şartına dahil olup olmadığına karar verilir. Örneğin iki kişi arasında adi bir borç ilişkisi iddiası ise konu, asliye hukukta görülecek bir dava ise bu halde menfi tespit davası da dava şartına tabi olmayacaktır. İşin , ilişkinin kaynağı önemlidir, tereddüt halinde dava şartı arabuluculuğa başvurulması, ileride davanın usulden reddinin ağır sonuçlarına katlanmamak adına önerilmektedir.
- İş uyuşmazlıklarından kaynaklanan menfi tespit davaları dava şartı arabuluculuğa tabidir. (7036 SK İş Mahkemeleri Kanunu 1 md. ) 28.03.2023 tarihinden önce uygulamada farklılıklar olmakta hatta Yargıtay iş uyuşmazlıklarına ilişkin menfi tespit davalarının dava şartı arabuluculuğa tabi olmadığı yönünde karar vermiş olmakla, bu yasal düzenleme ile durum netlik kazanmıştır.
- Ticari Uyuşmazlıklardan kaynaklı menfi tespit davaları da dava şartı zorunlu arabuluculuğa tabidir. (6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu md.5) TTK 4 üncü maddesinde ve diğer kanunlarda belirtilen ticari davalardan, konusu bir miktar para olan alacak, tazminat, itirazın iptali, menfi tespit ve istirdat davalarında, dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması dava şartıdır.
- Tüketici Uyuşmazlıklarında Menfi Tespit Davası açmadan önce dava şartı arabuluculuğa başvurmak zorunludur. (6502 tüketicinin korunması hakkında kanun md 73A) Burada Tüketici Mahkemesinde görülen uyuşmazlıklar esas alındığından, tüketici mahkemesinde görülecek tüm davalar ki menfi tespit davası da buna dahildir, dava açılmadan önce dava şartı arabuluculuğa başvurmak zorunludur.
Takip hukukunda düzenlenen menfi tespit davası, uyuşmazlığın esası, ilgili mevzuat düzenlemesi incelenerek dava şartına tabi olup olmadığına karar verilmelidir. Dava şartına tabi ise öncelikle zorunlu arabuluculuk sürecine başvurulmalı ve uzman bir arabulucu yardımıyla uyuşmazlık müzakere edilmelidir. Anlaşma olmaması halinde arabuluculuk anlaşmama son tutanağı, menfi tespit dava dilekçesine eklenerek dava açılmalıdır. Arabuluculuk başvurusu yapılmadan menfi tespit davası açılması hâlinde herhangi bir işlem yapılmaksızın davanın, dava şartı yokluğu sebebiyle usulden reddine karar verilir. (HUAK md.18/A-2)
18.12.203
M.Feyza DAYANIKLI
Arabulucu